سازمان حقوق بشری هه‌نگاو در گزارشی آماری با استناد به داده‌های ثبت‌شده در مرکز آمار و اسناد این سازمان اعلام کرد که طی سال ۲۰۲۳ میلادی، دست‌کم ۳۲ زندانی در زندان‌ها و بازداشتگاه‌های جمهوری اسلامی جان باختند. از این میان ۹ نفر آنان، زندانیان سیاسی بودند.

این گزارش نشان می‌دهد که ۱۱ زندانی در اثر شکنجه جانشان را از دست دادند. ۹ زندانی نیز به دلیل تعلل در انتقال به مراکز درمانی و خودداری از رسیدگی پزشکی جان باختند. سه نفر در پی درگیری با دیگر زندانیان کشته شدند. سه نفر با «مرگ مشکوک» اندکی پس از آزادی جان باختند، سه نفر خودکشی کردند، سه نفر با «مسمومیت مشکوک» جانشان را از دست دادند و یک نفر در اثر سکته قلبی پیش از اجرای حکم اعدام فوت کرد. همچنین یک متهم در حین فرار با شلیک مستقیم نیروهای اطلاعات کشته شد.

برمبنای این گزارش آماری، ۶۰ درصد قربانیان یعنی ۲۱ نفر آنان کرد بودند. پس از آن نیز زندانیان بلوچ با هفت قربانی در ردیف دوم قرار گرفتند. زندانیان گیلک و زندانیان لر و بختیاری نیز هر کدام دست‌کم دو قربانی داشتند.

از میان زندانیان سیاسی جان‌باخته در زندان‌ها و بازداشتگاه‌های جمهوری اسلامی نیز پنج نفر کرد، دو نفر بلوچ، یک نفر لر بختیاری و یک نفر دیگر گیلک بود.

بر اساس گزارش هه‌نگاو، شیرزاد احمدی‌‎نژاد، از بازداشتی‌های خیزش سراسری و اهل بوکان، اسفندماه گذشته در بازداشتگاه اداره اطلاعات ارومیه جان باخت. موسی اسماعیلی و پیمان گلوانی، زندانیان سیاسی کرد نیز تیرماه امسال در بازداشتگاه اطلاعات ارومیه زیر شکنجه کشته شدند.

آرمان سنگی، زندانی سیاسی کرد و اهل بانه، شهریور سال جاری و سه ماه پس از پایان دوران محکومیت دو ساله‌اش به طرز مشکوکی جان باخت. حسن جوجه‌گلوانی، زندانی سیاسی اهل پیرانشهر هم چند ماه پس از پایان دوران محکومیت پنج ساله‌اش و آزادی از زندان مرکزی اردبیل به‌طور مشکوکی فوت کرد و پیکرش نیز با تدابیر شدید امنیتی به خاک سپرده شد.

صادق فولادی‌وندا، بازداشتی خیزش سراسری و اهل گچساران، بهمن سال گذشته در بازداشتگاه اطلاعات سپاه گچساران زیر شکنجه جان باخت. ابراهیم ریگی، پزشک ۲۴ ساله بلوچ و اهل زاهدان هم در اسفند سال گذشته در بازداشتگاه کلانتری ۱۲ زاهدان زیر شکنجه جانش را از دست داد.

جواد روحی، از بازداشت‌شدگان خیزش سراسری نیز در تابستان امسال به‌طرز مشکوکی در زندان مرکزی نوشهر جان باخت. نهادهای امنیتی دلیل مرگ او را مسمومیت دارویی عنوان کردند.

محمود رخشانی، جوان ۱۹ ساله و بلوچ اهل زابل، پاییز امسال در بیمارستان فوت کرد، اما سه ماه قبل از مرگ به دلیل شکنجه در بازداشتگاه اطلاعات سپاه زابل از ناحیه سر به‌شدت مجروح شده و به کما رفته بود.

این گزارش می‌افزاید که بیشترین زندانیانی که سال گذشته جانشان را از دست دادند، در حال گذراندن دوران محکومیتشان بودند. همچنین در بازداشتگاه اداره اطلاعات و بازداشتگاه اطلاعات سپاه پاسداران هر کدام سه مورد مرگ زندانیان ثبت شده است. در بازداشتگاه نیروی انتظامی نیز دو مورد و در کانون اصلاح و تربیت و بازداشتگاه ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز هر کدام یک مورد مرگ زندانیان ثبت شده است.

سازمان حقوق بشری هه‌نگاو در مقدمه گزارشش با تاکید بر اینکه تاکنون نهادهای بین‌المللی و حقوق بشری از بازداشتگاه‌های امنیتی سپاه پاسداران و اداره اطلاعات و زندان‌های عمومی در سراسر ایران بازدید نکرده‌اند، نوشت که هیچ کنترل قضایی بر این بازداشتگاه‌ها وجود ندارد، درحالی‌که ماموران امنیتی در آن‌ها زندانیان سیاسی را «به‌شدت شکنجه روانی و جسمی» می‌کنند. بر اساس این گزارش، وضعیت در مناطقی مانند شهرستان‌های کردستان وخیم‌تر است.

در این گزارش آمده است که علاوه بر مواد مخدر، انواع سلاح سرد نیز «با نظارت و برخورداری مالی ماموران» وارد زندان‌های مرکزی و عمومی می‌شود و همین مسئله کشته‌ شدن برخی زندانیان به دست برخی زندانیان دیگر را به دنبال دارد.

هه‌نگاو در ادامه نیز با اتکا به مستندات موجود نوشت که نهادهای امنیتی در بسیاری از زندان‌ها برخی زندانیان را در قبال پرداخت پول، به اذیت‌ و آزار برخی دیگر از زندانیان وادار می‌کنند. بیشتر این زندانیان با اتهام‌های سیاسی و بدون در نظر گرفتن اصل تفکیک جرائم در بندهای عمومی و جرائم خشن محبوس‌اند.

هه‌نگاو با استناد به داده‌های موجود، فوت زندانیان و بازداشتی‌ها در زندان‌ها را «قتل‌های فراقضایی» خواند و اعلام کرد که این آمار «نه تنها بیانگر نقض گسترده حقوق بشر در ایران است، بلکه مصادیق بارز جنایت علیه بشریت را نیز نشان می‌دهد که در اساسنامه دادگاه بین‌المللی کیفری، بخش جنایت علیه بشریت به‌ویژه در مورد اعدام‌های فراقضایی، موردتوجه قرار گرفته است».

این نخستین بار نیست که مرگ‌های مشکوک زندانیان در زندان‌های جمهوری اسلامی در کانون توجه قرار می‌گیرد، فروردین‌ماه سال گذشته نیز سازمان عفو بین‌الملل فهرستی از ۹۶ زندانی جان‌باخته در زندان‌های جمهوری اسلامی منتشر کرد و با استناد به شواهد و مدارک گفت که این افراد «بر اثر محرومیت از مراقبت‌های پزشکی» و «ممانعت عامدانه» از دسترسی به دارو و درمان در زندان‌های ایران جانشان را از دست داده‌اند.

عفو بین‌الملل در این گزارش تحقیقی مقام‌های جمهوری اسلامی را به «بی‌اعتنایی وحشتناک به جان انسان‌ها» و «نقض تکان‌دهنده حق حیات» در ارتباط با این مرگ‌ها متهم کرده بود.

کمیته پیگیری وضعیت بازداشت‌شدگان دی‌ماه سال گذشته و پس از گذشت حدود چهار ماه از خیزش سراسری، در گزارشی اعلام کرد که دست‌کم ۱۶ تن از بازداشتی‌ها در زمان بازداشت جان باخته‌اند.

این کمیته دلیل اصلی مرگ این شهروندان را «شکنجه» و «ممانعت از دریافت موثر درمان پس از زخمی شدن با گلوله» اعلام کرده بود، با این حال مقام‌های جمهوری اسلامی همواره روایت‌های متفاوتی از علت مرگ بازداشتی‌ها در هنگام بازداشت مطرح می‌کنند.